ناتمامی زندگی، گریزناپذیر است/ ننوشتن مهمترین بحران نویسنده

 «ناتمامی» دومین رمان زهرا عبدی است که در فاصله کمتر از یکسال پس از انتشار به چاپ چهارم رسیده است. وی پیش از این رمان «روز حلزون» را نیز منتشر کرده بود که با استقتبال نسبتا خوبی از سوی کتابخوانان مواجه شد.

عبدی دارای مدرک کارشناسی ادبیات فارسی و نیز کارشناسی ادیان و عرفان از دانشگاه تهران است و در مقطع  کارشناسی ارشد در رشته ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی نیز تحصیل کرده است.

دومین رمان او که کاری تحسین‌برانگیز از منظر زبان روایت است و نامزد نهایی دو جایزه ادبی «شیراز» و «احمدمحمود» بوده، بهانه این گفتگو است، گفتگو با نویسنده‌ای که این روزها در انتظار انتشار سومین رمان خود است.

* مساله‌ رشک‌برنگیز در رمان «ناتمامی» اطلاعاتی است که داستان در دل زبان روایت به مخاطبش منتقل می‌کند. این به معنی آن است که نویسنده دامنه اطلاعات و توانایی خلق تشبیه و استناد بسیاری در خود دارد. می‌خواهم بپرسم این توانایی در شما حاصل چیست؟

بگذارید سوال شما را کمی غیرمستقیم پاسخ بدهم. یکی از بحران­‌هایی که نویسنده را تهدید می­‌کند، بحران ننوشتن است. تصور کنید کسی ادعا کند دونده است و ندود و یا کسی ادعای خنیاگری کند اما از سازی، صدایی نسازد. چقدر هولناک است؟ برای یک نویسنده هم ننوشتن بزرگ‌ترین بحران است. برای این که این بحران رفع شود به نظر من هیچ روانپزشک و هیچ نسخه­ دارویی جز خواندن و پناه بردن به کتابخانه و مطالعه و تحقیق، وجود ندارد. باید اینقدر بخوانی تا به انباشت ذهنی برسی و بعد از این مرحله هم بگذری تا به سرریز برسی. وقتی به این حال رسیدی، آن دونده­‌ای هستی که پاهای چالاکش، افتاده به بی­قراری و مسیر دیگر برایش جزیی از مقصد است.

سرریز حالت بسیار مهمی در نویسنده است. اما مهمترین چیز این است که قبل از سرریز، آنچه می­‌خوانی باید درونی­‌سازی شده باشد. باید بخوانی و انباشت کنی و در ذهنت آنقدر با آن مفاهیم دربیفتی تا بتوانی جهان ذهنی خودت را به شیوه­ کاملا منحصر به فردِ خودت، بسازی و به نگاه بی­‌تکرار ِ یگانه­ خود برسی. وقتی به این سرزمین موعود رسیدی، می­‌بینی اینجا همان جایی است که نویسنده به خلق می­رسد.

پس پاسخ سوال شما این است که وقتی این چرخه­ خواندن و انباشت و درونی‌سازی و سپس سرریز را به وسواس و به سخت‌گیری طی کنی، متنی که خلق می­‌کنی متنی است که همه­ عناصرش نه به کمال بلکه به رضایت نسبی، سر جای خودشان نشسته­‌اند از هستی‌شناسی بافته شده در مضمون داستان بگیر تا دامنه­ اطلاعات. پس توانایی نویسنده در خلق متن خوب به تلاش او در حفظ کیفیت این چرخه برمی­‌گردد. این چرخه را مدام دوره می­‌کنم و اگر خُردک شرری را در اثر من می‌­بینید، از همین دوره است.

* من با نکته و ایده شما برای معرفی این چرخه موافقم اما حس می‌کنم گاهی در این چرخه داستان مغلوب عناصری می‌شود که قرار است آن را بسازند. بگذارید مثالی بزنم. می‌گویند یک خانه ساخته‌شده از انبوهی آجر است اما انبوه آجر را نمی‌شود نام خانه رویش گذاشت. من در «ناتمامی» حس کردم که وسواس شما در پرداخت زبانی و استفاده از تعابیر، توصیف‌ها و اصطلاحات گاهی اصالت داستان و تعلیق و کشش و حتی شخصیت‌پردازی را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. این را چطور تفسیر می‌کنید؟

من ادعا نکرده‌­ام که همه­ عناصر را سرجایش چیده­‌ام. همچنان که من تا کنون با اثری برخورد نکرده‌ام که همه­ عناصر متن به کمال و تمام بدون کوچکترین لغزش ذهن انسانی، سرجایشان نشسته باشد. به نظر من با توجه به اینکه بخشی از متن را خواننده می­‌سازد و این رابطه بر مبنای تکمیل همدیگر ادامه دارد، پس متن همواره دارد خودش را کامل می­‌کند. ادعای کامل بودن یک متن مثل این است که با یک سطح برآمده و مقعر به جای تحدبِ کاسه، زیر باران بایستی و بخواهی آب جمع کنی. من ادعای کامل بودن متن را ندارم و هر متنی با توجه به آن چه بیشتر سرریز کرده، جنس خوانندگان خود را برمی­‌گزیند. برای همین است که گاهی اثر کسی به دل ما می­نشیند و گاهی نه.

باید بدانیم که البته پسند ما از متن، با توجه به پیش­انگاشت­‌های ما، با هم فرق دارد. تقریبا ممکن نیست کسی با هر نوع متنی برخورد کند و این برخورد زیر سایه هیچ گفتمانی نباشد. وقتی شما حتی به عنوان فردی با یک هویت نژادی خاص با یک متن (داستانی یا غیرداستانی، پژوهشی و…) مواجه می‌شوید، قرائت شما از متن با قرائت فرد دیگر از هویت نژادی دیگر تفاوت خواهد داشت چه برسد به اختلافات مفهومی، برداشت­‌های متفاوت زبانی و از همه مهم­تر ایدئولوژیک. عکس‌العمل‌های جذب و دفع ما نسبت به هر اثری نشان دهنده آن نگاه ناظرِ درونی شده­ ما است. برای همین است که من مثلا از شما این نظر را می‌شنوم که این سبک متن را نپسندید و از کسان دیگری می‌­شنوم که آنچه را شما نپسندید، آن‌ها پسندیده‌­اند. علت هم به نظر من برخورد با متن از نوع مصرف مولد است. در اینستاگرام صفحه‌­ای به اسم «ناتمامی/ روزحلزون» وجود دارد که کمابیش نقد و نظرات دوستان را آنجا بازنشر کرده‌­ام. بد نیست سری بزنید و ببینید از قضا در نزدیک به دویست یادداشت موجود، آنچه را شما ضعفِ متن انگاشتید، دیگر خوانندگان به عنوان نقطه­ قوت ستوده­‌اند. وظیفه­ بنده این میان به عنوان نویسنده صد البته دیدنِ حفره­‌های متن است. باور دارم که متن، قطعا حفره­ دارد و اصلا تمام سعی من بر این است که ببینم حفره‌­ها موذیانه خود را کجا پنهان کرده‌­اند.

در دادوستد بین نویسنده و خواننده، آنچه خواننده به نویسنده در قبال متن­ش می‌­دهد، زمان و عمرش است یعنی گرانبهاترین گوهر هستی. همیشه به خودم می‌­گویم شرمت باد اگر گوهر عمر بستانی و در قبالش، چیزی درخور عرضه نکنی. پس من هم تمام سعی‌­ام را می­‌کنم را تا متن من، اندکی درخورِ توجه خوانندگانم باشم. تا چه قبول افتد و …

* به نظر می‌رسد آنچه در ناتمامی روایت می‌شود به ویژه درباره مناطق و افرادی خاص از تهران و نیز جنوب ایران  مبتنی بر تجربه و پژوهش فردی نویسنده است. دوست دارم بدانم تا چه اندازه این نظرم صحیح است؟ 

تحقیق درباره رمان بخش بسیار مهمی از فرایند نوشتن من است. بعد از رسیدن به ایده­ ناظر که رسیدن به آن هم خودش حاصل مطالعه و تحقیق و تجربه زیسته است، تحقیق و مطالعه و مصاحبه پیرامون مضمون، قبل از نوشتن رمان، برای من آغاز می‌شود.

تحقیق باعث بال و پر یافتنِ بیشتر شخصیت‌­ها و مضامین می‌شود. من سال‌­ها در مناطق جنوب تهران کار کرده‌­ام و آنجا را خوب می­‌شناسم. آذربایجان و فضای گرم جنوب کشور را هم مصاحبه داشتم و هم به خاطر ارتباطات خویشاوندی ثانویه در تجربه­ زیسته­ خود، دارم. بیشتر شخصیت­های جنوب شهر تهران در رمان ناتمامی، حاصل مصاحبه و گفتگو بوده است و نیز برای دریای جنوب، با چندین ناخدا مصاحبه کردم و برای بخش قاچاق، هم با قایقران‌­ها و کایاک­‌سواران صحبت کردم و هم با زنان شوتی(حاملان کالای قاچاق).

تحقیق و مصاحبه و تجربه­ زیسته در روابط ضربدری با یکدیگر به نقطه‌­ای می‌رسند که ناگهان حس می‌کنی شخصیت­‌ها جان گرفته‌­اند و حتا خودشان دست به انتخاب می‌زنند و سفر می­‌کنند و دچار تغییر و تحول می شوند. اما نکته­ بسیار مهمی اینجا وجود دارد و آن هم این که تمام این تحقیقات و تجربه­ زیسته اگر ظریف به خورد قصه نروند و به خلق حوادث داستانی و گره و کشمکش و پیش بردن ایده­ ناظر منجر نشوند، در رمان هیچ جایگاه و اهمیتی ندارند. همه­ این تلاش‌­ها باید داستان را برساند به جایی که شهرزاد رساند. یعنی خواننده را لذت قصه شنیدن، بچشانی.

* من با پایان بندی ناتمامی نتوانستم ارتباط بگیرم و متوجه نشدم که چرا این همه داستان و قصه روی هوا باقی ماند و برایشان تصمیمی نگرفتید. البته خواندم که در خیالتان اتفاقی رخ داد اما واقعیت چه؟ قصه چرا باید پایانی چنین ناتمام داشته باشد؟

ارسطو می­‌گوید پایان داستان باید گریزناپذیر باشد. گریزناپذیر یعنی خواننده باید در پایان به این حس برسد که مسیر طی شده توسط داستان، یگانه مسیری بوده که باید طی می­شده است. مسیر داستان از ابتدا بر دو مضمون اصلی استوار است: ۱- اگر قصه را هم مجازات تلخی است/ به تکرار آن است ۲- ناتمامی در زندگی بشر، گریزناپذیر است.

سولماز شخصیت اصلی قصه است. اوست که بار تغییر شخصیت را در داستان به دوش می­کشد. بنابراین با توجه به دو مضمون اصلی، این پایانِ گریزناپذیر باید بر او حادث شود. بنا بر دو مضمون اصلی داستان، قصه­ زندگی او هم دچار مجازاتِ تکرار است. او هم مثل گیلگمش ناتوان از برگرداندنِ دوستش هست. ناتوان از پس زدنِ مرگ. او هم درست مانند پدرش زیر آوار میماند. او دو نیمه دارد. نیمه­ روشن از پدر و نیمه­ تاریک از سمت جدِّ مادری. نیمه­ تاریکِ جدّ مادری روی سرش خراب می شود. درست مثل آوارِ معدن که آوارِ سرنوشت بود روی سر پدر. پدر و دختر هر دو در تاریکی دفن می‌­شوند ولی پدر بزرگ در قالب و کالبد نوه‌­­اش(شهرام) می­‌ماند و ادامه می‌­دهد.

وضعیت جهانگیر اشراق و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل هم همین است. هر دو روزنامه­‌نگارانی هستند که چون سکوت نکردند، فلج می‌شوند. آن­ها هم درست مثل هم، قصه­‌شان در تکرار به مجازات می‌رسد. مجازات گفتن از ممنوعه‌­ها در تاریخ، تکراری و یکسان است. هر دو فلج می‌شوند. آن یکی جلاد، رسن بر گلویش افکنده و اول فلج شد و بعد مرگ. نواده‌­اش هم همینطور. می‌بینید که سولماز در خواب می‌بیند میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل از او خواستگاری کرده و او در خواب حتی می‌داند زندگی با یک روزنامه­‌نگاری که دهانِ خود را ندوخته باشد، چه عواقبی خواهد داشت. سولماز هم مانند دهخدا اگر می­‌خواهد بماند و قصه را ادامه دهد، باید مثل دهخدا زیان تند و تیز را ببندد و سنت لغتنامه نویسی را در عنوان جدیدِ هیات علمی دانشگاهی، تکرار کند. قصه­ امیرکبیر و شمسایی هم همینطور است. آنها که از زمان خود جلوترند، باید توسط دسیسه­ مهدعلیاها، کارهایشان ناتمام بماند.

قصه تکرار می‌­شود. در رمان ناتمامی، این مضمونِ تکرار در مضمونِ ناتمامی حل می‌­شود. در پایان داستان، هر دو مضمون به هم می‌­رسند و در امتزاجی مقدر، ناتمامی داستان بشر را نشان می‌دهند که دائما در حال تکرار است. این که اول و آخر این کهنه کتاب افتاده است. فرم داستان به مضمون می­رسد و هر دو در یک تقاطع گریزناپذیر در همدیگر حل می­‌شوند. هفت صفحه­ پایانی مانیفست این ایده­ ناظر است. از نظر من پایان داستان با توجه به مضمون، به قول ارسطو گریزناپذیر است و داستان ناتمام نمی­‌ماند بلکه در ناتمامی به پایان می­‌رسد و سرنوشت شخصیت اصلی کاملا واضح، مشخص می­شود.

* نظرتان درباره ضعف تحلیل و استنتاج تجربه‌های زیسته نویسندگان ایرانی در تبدیل شدن به رمان چیست؟ به نظر شما و با توجه به مهاجرت موقت شما، تجربه زیسته نویسنده ایرانی برای خلق رمان چیزی کم از نویسندگان معروف اروپا و آمریکا دارد یا اینکه نه مساله در جای دیگری است؟

یکی از مهم­ترین درخواست­‌های خواننده از یک متن داستانگو این است که شهرزادش اصیل باشد. یعنی قصه­‌گویی چیره‌­دست باشد. همه­ عناصر داستان در نهایت باید لباس قصه را بر تن کند. خواننده همواره از شهرزاد می­‌خواهد: «لطفا داستان خوبی برایم تعریف کن طوری که مرا صاحب تجربه‌ای جدیدی کنی، تجربه‌ای که تاکنون هرگز نداشتم. این تجربه­ جدید خیلی چیزها می‌تواند باشد. مثلا حین خواندن داستانت، مرا به اندیشه­‌ورزی و خرد و حکمت فرابخوان. مرا مهمانِ خودآگاهی کن.

مرا به دنیای رنگارنگی ببر. جایی که عناصر متضاد همنشین هم‌­اند. بگذار از پارادوکس‌­ها لذت ببرم. بیا و حتا مثلا فضایی درست کن که وقت خواندن داستانت، ترس مرا میخکوب کند، نتوانم سر بچرخانم. آدرنالین خونم را ببر بالا، بالا، بالاتر. یا نه اصلا بلند و عمیق بخندانم آن هم به چیزی که هرگز فکرش را هم نمی­‌کردم، اینقدر خنده‌دار باشد. خنده­‌ای که حتی بعدش اگر تلخ هم شدم، بگویم چه بهتر. احساساتم را با کلمه‌هایت دربار­ه چیزی چنان برانگیز که تاکنون، چنین تاثیری را بر خود ندیده باشم. اصلا عیب ندارد که مرا به گریه بیندازی. آنقدر که از خودم بدم بیاید که چرا  تاکنون بر چنین احوالی گریه نکرده بودم. یک دریچه جدید برایم در نظر بگیر که باز شود به چشم‌­اندازی نو. کاری کن دنیا را از زاویه‌ای دیگر ببینم. خواهش می­‌کنم داستانت را در کلیشه تعریف نکن. من می­‌خواهم در این فضایی که ساخته­‌ای و مرا دعوت کرده‌­ای، همه چیز را بر اساسِ ذهن تو بچینم. مرا به طعمی که قبلا چشیده‌­ام، دوباره مهمان نکن.

بیا و شهرزادی کن و اصلا مرا دور بزن. این لذت‌بخش‌ترین نوعِ جا ماندن است. تنها مغفول ماندنی است که چشیدنش نه هرمان، که لذت ناب در پی دارد. ببین شهرزاد جان من اصلا عاشق این هستم که به ترفند و حیله، دورم بزنی.

تو که شهرزادی می­دانی خوب می­‌دانی وقتی که همه چیز یک متن برای خواننده حدس زدنی باشد، خواننده به لذت بهره بردن از متن نمی‌رسد. می­دانی او منتظر این است که غافلگیر شود. از هر جهتی که غافلگیر شود، لذت متن آغاز می‌شود و صد البته خوشا معنا و راز و رمز پنهان در این غافلگیری. بیا و شهرزاد عزیز من باش!»

تمام اینها را گفتم که بگویم چقدر کار شهرزادی سخت است. این­که پادشاهِ متن را که همانا خواننده است، مجذوب خودت کنی. وقتی خواننده از سر خونت بگذرد و به شیرینی نگاهت کند، یعنی موفقیت نویسنده. به نظر من چنان که در سوال گفتید،  قضیه­ بی‌­میلی خواننده به متن داستانی تولید داخل به ضعف تحلیل و استنتاج تجربه‌­های زیسته نویسندگان برنمی‌­گردد. به نظر من این بی­‌میلی می­‌تواند به خاطر این باشد که نویسنده به آن درخواست­‌هایی که خواننده دارد و من الان چندتای­شان را برشمردم، اهمیت نمی‌دهد. تجربه زیسته و تحقیق و استنتاج باید از چشم خواننده پنهان بماند. برود در زیر متن. خلاقیت شهرزادگونه یعنی استفاده از این تحقیقات و تجربه­‌های زیسته به گونه‌­ای که درخواست­‌های خواننده برآورده سازد نه خواست نویسنده برای خودنمایی را. نویسنده باید قدرت این را داشته باشد که از میان تحقیقات و تجربه­ زیسته و… بی­‌رحمانه زواید را حذف کند و در نهایت ایجاز، اضافات را بزند. حتا به نسبت سی به یک هم بزند. یعنی یک ­سی‌­ام تحقیقاتش را عصاره کند و نامحسوس در رمان بچکاند و آن هم طوری که معلوم نباشد. این کار خیلی سختی است و نویسنده به نسبتِ میزان موفقیت در اجرای این کار، اثرش خواندنی­‌تر و عمیق‌­تر و ماندگارتر می‌­شود. این مرواریدی است که همه­ ما در پی به دست آوردنِ آن، به تاریک­‌ترین و هراسناک‌­ترین اعماق اقیانوس می­زنیم.